عوامل پدید آورندۀ ضرب آهنگ در قرآن

ریتم یا ایقاع به‌مثابۀ قاعده‌ای است که هر کار ادبی و هنری بر آن استوار است و در قرآن کریم به‌عنوان نمونۀ والای ادب به‌صورت برجسته وجود دارد و از ویژگی‌های برجستۀ سبک بیانی قرآن کریم، موسیقی‌دار و آهنگ‌خیز بودن تعبیرات آن است؛ به‌گونه‌ای که در واج‌ها و واژگان آن احساس حیات می‌شود و ضرب‌آهنگی حساب شده بر جریان سخن حاکم است که افزون بر هم‌آوایی و زیبایی، همگام با معنا در حرکت است. مسأله این پژوهش آن است که قرآن کریم از چه ابزارهایی جهت ساخت این ضرب‌آهنگ منحصر به‌فرد استفاده کرده است و چه عواملی آن را آهنگین ساخته است؟ این مقاله می‌کوشد تا عوامل به‌وجود آورندۀ ضرب‌آهنگ را در قرآن بیابد و در این راستا، پس از واکاوی این اصطلاح در مباحث ادبی و آوایی، پنج عنصر نظام، توازی و توازن، تناسب، تکرار و تغییر را به‌عنوان مهم‌ترین عوامل پدیدآورندۀ ضرب‌آهنگ قرآنی، معرفی و تحلیل و تطبیق می‌کند. در این میان فاصله‌ قرآنی نقشی مهم در هماهنگ‌سازی آیات دارد و وجوه گوناگونی از عوامل نظم‌آهنگ را در خود نهفته دارد. در برداشت مشهور، موسیقی قرآن از نوع درونی است، نه بیرونی که دستاورد وزن و قافیه است و ایقاعات قرآن از نوع پیشرفته آن است که روابط میان عناصر آن حسی عقلی است و دریافت‌کننده نیازمند مرتبه‌ای از پختگی عقلی و فرهنگی است.